[ Pobierz całość w formacie PDF ]
dadzą znać o sobie w formie narastania trudności gospodarczych.
Stosunki polityczne są w znacznie większym stopniu niż gospodarka podatne na wpływ
poglądów różnych grup społecznych czy ludzi wyrażających ich interesy. Stąd życie
polityczne ma pozornie dużą autonomię. Teoretycznie można bowiem przyjąć, a
praktycznie nieraz się z tym spotykamy, że politycy - w oderwaniu od realnych
warunków - formułują cele zgodne z wyznawaną przez nich ideologią, ale niezgodne z
warunkami ekonomicznymi. Często nawet próbują realizować te cele, ale zawsze z
negatywnym skutkiem. Oddziaływanie więc polityki na gospodarkę jest siłą rzeczy
słabsze, niż oddziaływanie gospodarki na politykę. Gospodarka w ostatecznej instancji
wymusza bowiem zmiany w polityce. Polityka natomiast nie jest w stanie dokonać tego
z gospodarką. Chciałbym jednak tu zastrzec się, że nie oznacza to oczywiście, że
chwilowo (przy czym chwila w historii ma inny wymiar niż w życiu poszczególnych ludzi)
polityka nie może nawet bardzo silnie wpływać na gospodarkę, a nawet modyfikować
działanie praw ekonomicznych. Z reguły jednak następuje w końcu nawrót do polityki
odpowiadającej stanowi gospodarki.
Prawa gospodarcze nie działają na zasadach praw przyrodniczych. Ich działanie
przejawia się poprzez praktyczne funkcjonowanie ludzi. Na działalność ludzką zaś
ogromną rolę wywierają ich poglądy ekonomiczne, polityczne, wyznawana ideologia itd.
Dlatego związek między gospodarką a polityką jest dodatkowo uzależniony od stanu
świadomości i poglądów różnych grup społeczeństwa. Jeżeli tak jest, to powstaje
kolejna kwestia, co jest ważniejsze dla kształtowania się tych poglądów - warunki życia
gospodarczego, czy też poglądy, ideologia, wiara itd. Sądzę, że na kształtowanie się
poglądów wielkich grup społecznych (nieco inaczej rzecz się ma z poglądami
poszczególnych jednostek) zasadniczy wpływ w o-statniej instancji wywierają warunki
gospodarcze, w jakich dane jest im żyć. Byt społeczny kształtuje świadomość
społeczną. Z kolei
Gospodarcze problemy II Rzeczypospolitej a rozwój społeczny i polityczny 83
świadomość społeczna, wynikająca z warunków bytu, przejawia się w określonej
działalności politycznej. A więc gospodarka i tu ma zasadnicze znaczenie.
Nie jest moim celem rozwijanie powyższych koncepcji. Chciałem tylko czytelnika
wprowadzić w pewne założenia, na których opierają się dalsze rozważania. W
uproszczeniu sprowadzają się one do twierdzenia, że zmiany w sytuacji gospodarczej
powodują zmiany w świadomości ludzkiej, a to odbija się na poglądach i praktycznej
działalności politycznej. I stąd gospodarka oddziałuje silniej na politykę niż polityka na
ekonomikę. Przyjęcie tego stanowiska zmusza do analizy związku istniejącego między
ewolucją polityki a ewolucją sytuacji gospodarczej, która oddziałuje na materialne
warunki bytu różnych grup społeczeństwa.
Przejdzmy obecnie od rozważań ogólnych do bardziej konkretnych. Spróbujmy np.
zastanowić się przez chwilę, dlaczego w XIX w. Wielka Brytania stała się najbardziej
liberalnym krajem świata i dlaczego również inne kraje zachodniej Europy stosunkowo
szybko odchodziły od różnych form absolutyzmu i przechodziły do demokracji
parlamentarnej, gdy równocześnie w pozostałych krajach Europy i w innych częściach
świata nadal dominowały różne formy władzy mniej lub bardziej absolutnej, przy czym
jej formy prawne były bardzo zróżnicowane.
Można to oczywiście próbować wyjaśnić różnymi przyczynami: charakterem
narodowym, zbiegiem przypadków itd. Wszystkie te wyjaśnienia nie są jednak w stanie
w sposób logiczny wyjaśnić, dlaczego właśnie w Europie zachodniej i dlaczego właśnie
w XIX w. obserwowaliśmy rozkwit demokracji parlamentarnej. Charakter narodowy jest
to kategoria stosowana dość dowolnie i abstrahująca od faktu, że charakter narodowy
jest też zjawiskiem uzewnętrzniającym warunki życia narodu. Charakter narodowy
stanowi wynik działania określonych czynników i zmienia się wraz ze zmianą tych
czynników, przy czym jego zmiany są znacznie wolniejsze i dokonują się z opóznieniem
w stosunku do czynników sprawczych. Nadbudowa, a kategoria charakteru narodowego
jest jej elementem, zmienia się z reguły pózniej niż sprawcza baza. Przy tym trzeba
pamiętać, że charakter narodowy Anglików w XIX w. był inny niż Francuzów, Belgów
czy Holendrów, a procesy demokratyzacyjne
84
Zbiniew Landau
szły w tych krajach w podobnym kierunku. Zbieg przypadków? Trudno byłoby go
traktować realnie, jeżeli dotyczył tylko określonej grupy krajów, a w innych nie wystąpił.
Cóż więc determinowało zmiany polityczne? Przede wszystkim ewolucja sytuacji
gospodarczej. Wszystkie państwa, w których w XIX w. dokonało się przejście do
demokracji parlamentarnej, należały do grupy krajów bogatych. Bogactwo swe opierały
głównie na wcześniejszej eksploatacji kolonii, na dużej i bezwzględnej akumulacji
pierwotnej, która pozwoliła na stosunkowo wczesny i szybki rozwój gospodarki
kapitalistycznej. Ta zaś zapewniała im supremację ekonomiczną w świecie i dalsze
nagromadzanie bogactw. Dzięki przewadze w @bufor rozwoju przemysłu, państwa te
pogłębiały eksploatację innych krajów, gdyż terms of trade kształtowały się wówczas dla
nich wyjątkowo korzystnie.
Z bogacenia się państwa korzystały nie tylko grupy zamożne, ale również - choć w
mniejszym stopniu - chłopstwo i proletariat. Poprawa sytuacji materialnej tych
podstawowych grup społecznych spowodowała akceptację przez nie istniejącego
systemu gospodarczego i politycznego, chociaż buntowały się przeciwko nadmiernym
nierównościom. Dopóki więc system kapitalistyczny zapewniał im wzrost stopy
życiowej, były skłonne akceptować ten ustrój. To pozwalało na tworzenie nowego
demokratycznego systemu sprawowania władzy. Nie istniała bowiem obawa, aby został
obalony. Zmiany ekip rządzących nie stwarzały zagrożenia, gdyż mimo często dość
istotnie różniących się haseł rozmaitych ugrupowań politycznych stały one na gruncie
utrzymania dotychczasowego ustroju społeczno-gospodarczego.
Innymi słowy tylko państwa bogate, które mogły zapewnić większości swych obywateli
poprawę stopy życiowej, mogły wprowadzić system demokracji parlamentarnej. Inne - w
których poziom życiowy był niski i nie wykazywał wzrostu - nie mogły iść w tym
kierunku, gdyż istniały uzasadnione obawy, że ludność uprawniona do wyrażania swej
woli w wyborach parlamentarnych wystąpiłaby nie tylko za zmianą rządzącej ekipy, ale
również za zmianą ustroju społeczno-gospodarczego. Na to rzecznicy rodzącego się
ustroju kapitalistycznego nie chcieli i nie mogli sobie pozwolić. Dlatego też system
[ Pobierz całość w formacie PDF ]