[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ekspresjonizmu niemieckiego); wiele akcentów ekspresjonistycznych pojawia si´
takÝe w obrazach filmowych grupy FEKS proklamujàcej idee tzw. kina ekscen-
trycznego . Ekspresjonizm europejski tym si´ jednak wyróÝnia na tle innych
izmów , Ýe rozwija si´ w nader skomplikowanym uk"adzie relacji mi´dzy teorià
a praktykà, obietnicà programowà a faktycznym urzeczywistnieniem tekstu. Pro-
blem arcykapitalny, stosunek, nazwijmy to tak, ekspresjonizmu niemego (brak de-
klaracji) do ekspresjonizmu g"oÊnego (obfitoÊç deklaracji), czeka wciàÝ na swoje-
go badacza. Poetyka zaprogramowana wcale nie zawsze odpowiada tu w pe"ni po-
etyce zrealizowanej. Has"a manifestów bywajà nierzadko urojeniami artystów i choç
majà okreÊlony sens w przebiegach ÊwiadomoÊci twórczej (sens przesàdów, wie-
rze’, sens magiczny), to jednak nie objawiajà si´ w faktach recepcji lub znajdujà po-
150
twierdzenia w praktyce odbiorczej nader problematyczne. Trudno si´ temu dziwiç,
skoro niektóre koncepcje dàÝà do mistycznych wtajemnicze’ poprzez sztuk´ wy-
kraczajà daleko poza artystyczne doÊwiadczenia i potrzeby publicznoÊci. Równo-
czeÊnie liczne utwory ekspresjonistów zdeklarowanych (w Polsce: Bederskiego,
Stura, Kubickiego, Hulewicza, nie mówiàc juÝ o Zegad"owiczu) wcale nie zawsze
muszà spe"niaç najbardziej elementarne wymogi poetyki ekspresjonistycznej. N i e
k a Ý d y t e k s t e k s p r e s j o n i s t y n a l e Ý y d o e k s p r e s j o n i z m u.
Z chwilà gdy, jak to si´ dzieje w rozwaÝaniach Kuêmy, zlekcewaÝy si´ t´ oczywi-
stoÊç, trzeba b´dzie w istocie dojÊç do wniosku, Ýe rekonstrukcja poetyki ekspresjo-
nizmu to beznadziejna utopia. Wystarczy kilka obcych tej doktrynie wierszy Benna,
wystarczy kilka pomy"ek czy zdrad, a jest ich sporo i u Mici’skiego, i u Marca, aby
ca"y system leg" w gruzach. Czy tak? OtÃ³Ý nie. Tekst ekspresjonistyczny to z a d a n
i e dla artysty, a nie rezultat autodeklaracji. Poetyka ekspresjonistyczna to wybór
spoÊród ofert j´zyka sztuki XX wieku, wybór, dodajmy, wymagajàcy jasnoÊci inten-
cji przy cz´stokroç niejasnych kombinacjach form, które ciàgnà w stron´ innych
izmów , cudzych motywacji, obcego Êwiatoobrazu. JeÝeli futurystów bezustannie
dr´czà niepewnoÊci, czy sà futurystyczni w sposób dostatecznie wyrazisty, jeÝeli
Witkacy notuje skrz´tnie stopnie oddalenia od idea"u Czystej Formy w"asnych ko-
lejnych dramatów, jeÝeli system tak skodyfikowany, jak realizm socjalistyczny,
wciàÝ ujawnia w swych dzie"ach odchylenia od generalnej linii programowej, to
znaczy, Ýe wszelka produkcja artystyczna rozwijajàca si´ w nurcie doktrynalnym
miewa odrzuty, towary wybrakowane, choç moÝe si´ w ko’cu okazaç, iÝ owe po-
raÝki doktryny stajà si´ sukcesami sztuki. Nas interesuje w tym momencie istnienie
poraÝek : Êwiadczà one jedynie o moÝliwoÊci wykrocze’ indywidualnych poza
granice obranej poetyki, nie Êwiadczà o braku regu" systemowych poetyki ekspre-
sjonizmu.
EKSPRESJONIZM JAKO POETYKA
E
K
S
P
R
E
S
J
O
N
I
Z
M
J
A
K
O
P
O
E
T
Y
K
A
Fundamentalny problem interesujàcego nas kierunku to problem tendencyjnoÊci
w kulturze artystycznej. Poetyka utworu ekspresjonistycznego jest w zarysach naj-
ogólniejszych poetykà utworu tendencyjnego.
Zazwyczaj poj´cie tendencyjnoÊci odnosimy do dzie", które sà interwencjami
sztuki w uk"ady Ýycia socjalnego. Mówimy o powieÊci pozytywistycznej lub o liry-
ce agitacyjnej lat 1949 1955 jako o fenomenach twórczoÊci tendencyjnej, ponie-
waÝ znamy ich kodeksy ideologiczne, dyrektywy obyczajowe, rozumiemy utopie
postulowane za poÊrednictwem sztuki s"owa.
OsobliwoÊcià ekspresjonizmu jest to, Ýe u êróde" poetyki tego kierunku znajduje
si´ t e n d e n c j a Ê w i a t o p o g l à d o w a, natomiast has"a spo"eczne bywajà
implikacjami filozofii, i sà to implikacje rozmaite, a nierzadko ideologicznie wzgl´-
dem siebie sprzeczne.
EkspresjoniÊci chcà zmieniç Êwiat. Przede wszystkim jednak usi"ujà go zrozu-
mieç. Ich utwory zajmujà si´ upowszechnieniem okreÊlonych idei filozoficznych, sà
ilustracjami tych idei, bywajà próbà podporzàdkowania wizji Êwiata w powieÊci,
wierszu, obrazie malarskim czy filmowym filozofii. Sztuka jest tu instrumentem
[ Pobierz całość w formacie PDF ]